IRIB World Service

در قسمت هفتم از مجموعه مقالات هیدروپلیتیک افغانستان، نقش ترکیه و هند در هیدروپلیتیک افغانستان بررسی می گردد.

ترکیه به شدت در پی گسترش حوزه نفوذ و اثرگذاری خود در منطقه، با ابزارها و رویکردهای مختلف سیاسی است. از جمله این اقدامات می‌توان به نفوذ نرم این کشور در افغانستان از طریق ابزارهای مختلف دیپلماسی به‌خصوص «دیپلماسی آب» اشاره کرد که نمود آن را می‌توان در سرمایه‌گذاری و مشارکت ترکیه در ساخت و بهره‌برداری از سدها، پروژه ها و برنامه‌های کلان آبی افغانستان به راحتی مشاهده کرد. علاوه بر اهداف تاریخی و استراتژیک ترکیه به منظور حضور در قلب آسیا، در دوره جدید پس از سال 2001، این کشور سیاست راهبردی را در افغانستان به منظور تاثیرگذاری سیاسی در منطقه دنبال کرده است. با وجود این، موضوع قابل توجه دیگری که ترکیه را برای اثرگذاری در افغانستان ترغیب می‌کند، موضوع آب‌های مشترک افغانستان با همسایگانش است. از منظر موقعیت جغرافیایی در منابع آبی مشترک با همسایگان، هر دو کشور در شرایط مشابهی قرار دارند. 

دکتر حجت میان‌آبادی پژوهشگر ایرانیِ دیپلماسی آب و استاد دانشگاه تربیت مدرس، در مورد سیاست ترکیه در افغانستان و نقش آن در پروژه‌های این کشور اعتقاد دارد: دکترین استراتژیک ترکیه تحت پوشش توسعه، برنامه‌هایی برای منابع آبی افغانستان دارد که تبعات آن مستقیما دامن‌گیر ایران می‌شود و به مهاجرت‌های گسترده از جنوب شرق کشور دامن می‌زند. حضور پررنگ ترکیه به‌عنوان کشوری که توهم نوعثمانی‌گری دارد، در افغانستان مشهود است. این کشور برنامه جدی دارد که از آب به عنوان سلاح برای توسعه نفوذ خود در کشورهای همسایه استفاده کند. اولین اثر آب‌گیری سد کمال‌خان افغانستان بحث حذف سیلاب‌هایی است که در زبان محلی به آن «دشتمال» گفته می‌شود که عامل اصلی حیات دریاچه هامون هستند. جریان‌های زیست محیطی رودخانه هم با احداث سد، دچار چالش جدی می‌شود. در مطالعات ساخت سد نه شرکت مشاور و نه شرکت ترکیه‌ای خود را ملزم به رعایت مسائل زیست محیطی نکرده‌اند. رعایت نکردن حق آبه رودخانه و تالاب هامون، باعث افزایش گرد و غبار شدید در منطقه و به خطر افتادن سلامت و امنیت انسانی جنوب شرق ایران شده است که مصداق بازرآسیب‌ رسانی جدی به پایین‌دست رودخانه است. در کنوانسیون‌های بین‌المللی به‌عنوان اصل عرفی و لازم الاجرا، کشورهای بالادست رودخانه ها را از هر اقدامی که باعث آسیب جدی به کشورهای پایین‌دست رودخانه می‌شود، منع می کنند».

سد کمال‌خان پس از سد دوستی افغانستان و هند، که به سد سلما معروف است، دومین سد بزرگ در غرب افغانستان است. سد کمال‌خان که در ولایت نیمروز افغانستان و بالای رود هیرمند در 95 کیلومتری شهر زرنج شهرستان چهاربرجک قرار دارد از ابتدای سال 1345/1966 وارد مراحل عمرانی شد. با آغاز جنگ داخلی در افغانستان و حملات شوروی و آمریکا و تنش‌های داخلی، ساخت این سد متوقف شد؛ اما از سال 1390/2011 مجددا افغانستان عملیات عمرانی و مرحله نهایی ساخت سد را با مشارکت ترکیه  آغاز نمود که در 24 مارس 2021 آخرین فاز این سد نیز به بهره‌برداری رسید. سد کمال‌خان به آبیاری 175 هزار هکتار زمین در افغانستان کمک نموده و تا 9 مگاوات برق تولید خواهد کرد. اما در صورتی که حق آبه این رودخانه برای تامین آب دریاچه هامون رعایت نشود، زمین های کشاورزی سیستان بی آب می مانند  و دریاچه هامون در پایین دست در کشور ایران خشک خواهد شد. 

شباهت‌های بسیاری را می توان در فعالیت­‌های هیدروپلیتیکی ترکیه در کشورهای بالادستی همچون افغانستان و اتیوپی در بالادست رودخانه نیل مشاهده نمود. به نظر می­‌رسد که ترکیه در حمایت از طرح‌های توسعه آبی کشورهایی همچون افغانستان و اتیوپی دو هدف عمده را دنبال می‌کند. هدف اول، ترکیه، ایجاد یک رویه جدید در خصوص بهره‌برداری از آب‌های مشترک در جهان را دنبال می کند، این رویه ، چون به آب رودخانه های بین المللی به عنوان آب های داخلی نگاه می کند ، مغایر با قواعد حقوق بین الملل است بنابراین آنکارا  برای این منظور نیاز به شرکایی در سطح جهانی دارد تا بتواند هدف ضد حقوقی خود را پیش ببرد. در واقع ترکیه، به ­دنبال نوعی الگوسازی در این کشورها است و در کنار این موضوع از تقویت دیپلماسی عمومی و قدرت نرم خود از جمله برگزاری مداوم همایش­‌های بین­‌المللی در خصوص موضوع آب، بهره لازم را می‌برد. علاوه بر این، هدف دوم این کشور، تقابل با رقبای دیرینه خود یعنی ایران در همسایگی افغانستان، عراق در حوضه آبریز دجله و فرات و مصر از کشورهای حوضه آبریز نیل و در پایین دست اتیوپی است. ترکیه می کوشد با تغییر نقشه هیدروپلیتیک این مناطق بر شرایط ژئواستراتژیک مناطق مزبور تاثیر گذارده و با مطرح نمودن خود در منطقه به‌عنوان یک هیدروهژمون، در جستجوی برپا نمودن مجدد پایه­‌های امپراطوری عثمانی باشد.

کشور دیگری که به مانند ترکیه با اهداف مشخص به منظور حضور در قلب آسیا، خصوصا در دوره جدید پس از سال 2001 تا 2021، در افغانستان نقش آفرینی زیادی داشته است، هندوستان است. این کشور در افغانستان به منظور تاثیرگذاری سیاسی در منطقه و از میدان به در کردن دشمن قدیمی خود یعنی پاکستان، اقدام به سرمایه‌گذاری گسترده‌ در حوزه سدسازی در افغانستان نموده است. هند با سرمایه‌گذاری گسترده در پروژ‌ه‌های آبی در افغانستان نظیر سد سلما بر روی رودخانه هریرود و سد شاه‌توت بر روی رودخانه کابل که حسب اعلام منابع افغانی یک دهه آینده این سدها نیز به بهره برداری می رسند، ضمن فزایش دایره نفوذ خود در این کشور، از منابع آب افغانستان علیه رقیب دیرینه خود، پاکستان استفاده خواهد کرد. برای تجزیه و تحلیل سیاست خارجی هند در قبال افغانستان، بررسی اصل «محاصره سیاسی»  حائز اهمیت است.

اصطلاح «محاصره سیاسی» نخستین بار توسط کاتیلیا نویسنده باستانی هندی مطرح شد. بر اساس این رویکرد، هندی معتقدند از آنجا که پاکستان، به‌عنوان دشمن تلقی می‌شود، باید از کشوری مانند افغانستان که با پاکستان اختلاف دارد ، استفاده کنند. بنابراین، به‌عنوان بخشی از این رویکرد، هندی‌ها از اختلاف بین افغانستان و پاکستان بر سر خط دیورند استفاده و روابط نزدیکی را با افغانستان پی‌ریزی کرده‌اند. ساخت و سازهای گسترده هند در سرچشمه منابع آبی مشترک میان افغانستان و کشورهای پایین دست صورت عمده با اهداف سیاسی دنبال می‌شود. پروژه ایجاد سد شاه‌توت در کابل، نگرانی‌هایی را در پاکستان ایجاد کرده است. زیرا این پروژه کاهش جریان آب به پاکستان را سبب خواهد شد. رودخانه کابل و سرشاخه‌های آن نقش مهمی در زندگی و معیشت مردم پاکستان ایفا می‌کنند. این رودخانه تنها منبع آب آشامیدنی تقریبی 7 میلیون افغانستانی و پاکستانی است. قرارداد ساخت سد شاه توت میان محمد اشرف غنی، رئیس جمهوری سابق افغانستان و نارندرا مودی، نخست‌ وزیر هند انجام شد. که قرار است در مدت شش سال ساخت آن تکمیل شود. 

سد «سلما» نیز که به سد دوستی هند- افغانستان مشهور است، در بالادست رودخانه هریرود و در بالادست سد دوستی ایران- ترکمنستان توسط هندوستان ساخته‌ شده است. زمان شروع آبگیری آن مشکلات بسیار جدی‌ای برای تأمین آب شمال شرق ایران به‌ویژه شهرمشهد ایجاد شد. بدون شک، آبگیری و افتتاح این سد اثرات نامطلوب بسیاری هم از منظر امنیت آبی و هم محیط زیستی در شرق ایران ایجاد می کند. طبق قواعد حقوق بین‌الملل آب، کشور ایران و به‌ویژه شهر مشهد دارای حق آبه از رودخانه هریرود است. همچنین دولت افغانستان از سال 2013 ساخت سد «پاشدان» در یکی از سرشاخه‌های رودخانه هریرود و در بالادست شهر هرات را آغاز کرده است. این پروژه نیز از سوی جمهوری آذربایجان که کشوری وابسته به ترکیه است ، در حال اجرا می‌باشد. 

این در شرایطی است که مردم افغانستان انتظار دارند که آب به عنصر همکاری در منطقه تبدیل شود و مسئولان افغان اجازه ندهند که کشورهای بیگانه از منابع آبی این کشور، به عنوان ابزار پیگیری اغراض خود در منطقه استفاده نمایند.